Łupaszka na banerach-akcja IPN

Z inicjatywy Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku oraz Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego na terenie Białegostoku pojawiły się banery upamiętniające majora Zygmunta Szendzielarza pseudonim Łupaszka.
Niebawem inni bohaterowie antykomunistycznego powstania dołączą do mjr. „Łupaszki” przypominając naszą historię.
6 lutego 2020, w przeddzień rocznicy śmierci Zygmunta Szendzielarza o godz. 14:30 nastąpi uroczysta inauguracja akcji.

Powierzchnia baneru na wieżowcu przy ul. Kopernika to ponad 250 metrów kwadratowych. Drugi, który w czwartek (6.02) zawiśnie na bloku przy ul. Branickiego, będzie nieco mniejszy.

Ekspozycje promujące majora Zygmunta Szendzielarza ps. Łupaszko to wspólna inicjatywa zarządu woj. podlaskiego, białostockiego IPN i Podlaskiego Instytutu Kultury.

Łupaszko- historia życia

Był najmłodszym synem Karola Szendzielarza, urzędnika kolejowego i Eufrozyny z Osieckich. Udział w kampanii wrześniowej 1939

Uczestniczył w kampani wrześniowej jako dowódca 2 szwadronu w 4 pułku Ułanów Zaniemeńskich.  Szendzielarz dostał się do niewoli, z której wkrótce uciekł i przedostał się do Lwowa. Po zakończeniu działań wojennych próbował dostać się przez Węgry do Francji do odtwarzanego Wojska Polskiego, ale zamiar ten nie powiódł się. Wobec tego wrócił do Wilna, zamierzając poprzez Litwę wyjechać za granicę.

Po kilkukrotnych niepowodzeniach włączył się do pracy konspiracyjnej w Wilnie w ramach  ZWZ-AK. Zaangażował się całkowicie w konspirację. W literaturze przedmiotu istnieją rozbieżności co do momentu rozpoczęcia przez niego działalności konspiracyjnej – podawane są daty: koniec roku 1939, początek 1940 bądź 1941. W konspiracji Szendzielarz działał początkowo w strukturach tzw. Kół Pułkowych, jednej z licznych w tym czasie grup konspiracyjnych, przyjmując pseudonim „Łupaszko”. W dniu 28 grudnia 1939 roku Koła Pułkowe weszły w skład Służba Zwycięstwu Polski-ZWZ. Od września 1940 roku powstał Wileński Pułk Ułanów Śmierci w którym najprawdopodobniej por. Szendzielarz stanął na czele szwadrony. Pod koniec 1941 roku przeszedł do komórki dalekiego wywiadu wschodniego, gdzie pracował przez cały rok 1942.

W kwietniu lub maju 1943 roku znalazł się w bezpośredniej dyspozycji Komendy Okręgu Wileńskiego AK, która pod koniec sierpnia tego roku oddelegowała go na dowódcę do pierwszego oddziału partyzanckiego AK na Wileńszczyźnie dowodzonego wcześniej przez ppor.Antoniego Burzyńskiego ps. „Kmicic”. 26 sierpnia, podczas uzgadniania szczegółów dotyczącej wspólnej akcji oddziału „Kmicica” i dowodzonej przez Fiodora Markowa, w bazie partyzantki sowieckiej doszło do rozbrojenia i aresztowania sztabu „Kmicica”. Porucznik Burzyński został zamordowany, a jego partyzantów przesłuchano i podzielono na trzy grupy. Jedną, 50-osobową rozstrzelano. Na przełomie września i października 1943 roku oddział por. Szendzielarza liczył już ok. 100 ludzi. Przyjął on nazwę 5 Wileńskiej Brygady AK , zwanej też nieoficjalnie „Brygadą Śmierci”. Brygada operowała na terenie na północny wschód od Wilna. Prowadziła ona walki zarówno z Niemcami i ich litewskimi sojusznikami, jak też partyzantką sowiecką.

Na początku kwietnia 1944 roku, po odprawie w komendzie Okręgu, został przypadkowo aresztowany u swojej teściowej przez policję litewską która przekazała go władzom niemieckim. Niemcy zaproponowali mu wówczas zaprzestanie walk i wspólną akcję przeciwko sowieckiej partyzantce, a w zamian dostawy uzbrojenia. Por. Szendzielarz odmówił, zasłaniając się brakiem pełnomocnictw do czynienia tego typu ustaleń. Pod koniec kwietnia został zwolniony, najprawdopodobniej przez samych Niemców, którzy potraktowali ten gest jako akt dobrej woli wobec komendy Okręgu, mając nadzieję na nawiązanie ponownych kontaktów. Pod koniec maja nastąpiło skoncentrowanie czterech brygad AK w celu utworzenia większych zgrupowań partyzanckich. Brygada „Łupaszki” weszła w skład  Zgrupowania nr 2 Okręgu Wilno AK. W tym czasie por. Szendzielarz prawdopodobnie otrzymał awans do stopnia  rotmistrza. Cała akcja związana była z przygotowaniami do zdobycia Wilna w ramach planowanej operacji ,,Ostra Brama”.

Pododdziały dowodzonej przez Zygmunta Szendzielarza 5 Brygady przeprowadziły 23 czerwca 1944 roku akcję odwetową w Dubinkach za dokonaną trzy dni wcześniej przez kolaboracyjną policję litewską pacyfikację wsi Glinciszki.

 Zbrodnia w Dubinkach.

Na przełomie czerwca i lipca 1944 roku rozpoczęto wykonywanie akcji Burza ,  której ostatnim akordem miało być opanowanie Wilna. Ostatecznie Brygada nie wzięła w nim udziału. W literaturze przedmiotu przedstawiane są różne przyczyny tej nieobecności. „Łupaszko” zebrał dowódców swoich szwadronów, którym zakomunikował, iż nie ma zamiaru defilować przed Ruskimi w Wilnie. Trudno panowie, widocznie generał „Wilk” nie mógł inaczej. Oświadczam wam, że ja też inaczej nie mogę. (…) W tej defiladzie udziału nie weźmiemy. Dowódcy zwracam się do was (…) pójdźcie teraz do swoich ludzi i powtórzcie im to co wam powiedziałem. Padły także, wtedy wielokrotne cytowane słowa Szendzielarza: Niech mnie historia osądzi, ale nie chcę, żeby kiedykolwiek nasi żołnierze byli wieszani na murach i bramach Wilna. Sowieci^[11], po zdobyciu Wilna wspólnie z oddziałami Armii Krajowej, pod pretekstem rozmów o współpracy, małym nakładem sił aresztowali większość dowódców Wileńskiego Okręgu AK, z płk Aleksandrem Krzyżanowskim na czele, paraliżując w ten sposób działanie polskich formacji wojskowych na tym obszarze. Formacje AK, które nie zgodziły się na rozbrojenie zostały zaatakowane przez Armię Czerwoną i NKWD i w większości rozbite.

Koniec działalności 5 Wileńskiej Brygady AK

W związku z zaistniałą sytuacją i dochodzącymi informacjami o tym, iż NKWD intensywnie poszukuje 5. Wileńskiej Brygady, „Łupaszko” dla zmylenia Sowietów nakazał zmianę dotychczasowej nazwy brygady i pseudonimów jej dowódców. Od tej pory w kontaktach z ArmiA Czerwoną  oddział miał występować jako „Brygada Warszawska”, która zmierza na swoje macierzyste tereny, a sam przyjął nowy pseudonim „Żelazny”, a jeden z jego dowódców szwadronów, „Maks”, teraz nazywał się „Skalny”. Jeszcze tego samego dnia „Brygada Śmierci” została namierzona przez Sowietów. Dzięki kamuflażowi i ocenie dowódców oddziałowi udało się wymknąć. „Łupaszko” zmienił nieco trasę marszu i skierował 5. Brygadę na południe, w okolice Grodna . Pod koniec lipca 1944 roku Brygada, manewrując między oddziałami niemieckimi i sowieckimi, przeszła w lasy Puszczy Grodzieńskiej. Tam została otoczona przez Sowietów. Szendzielarz rozkazał rozformować oddział, a żołnierzom wrócić do domu lub przebijać się małymi grupami na zachód, do Lasów Augustowskich. Drugi wariant wybrała większość oficerów z dowódcą na czele. Formalne rozwiązanie 5 Wileńskiej Brygady AK nastąpiło 23 lipca 1944 roku. w Puszczy Grodzieńskiej.

Ponowna organizacja Brygady i walki w ramach Okręgu Białystok

Szendzielarz z resztkami Brygady podporządkował się 20 września 1944 roku komendantowi Okręgu Białostockiego AK ppłk. Władysławowi Liniarskiemu ps. „Mścisław”. Ten nakazał „Łupaszce” trwać w Puszczy Białowieskiej  i organizować kadrowy oddział z rozbitków z nowogródzkich i wileńskich oddziałów AK. Na początku listopada 1944 roku do oddziału dołączył m.in. oficer BiP Okręgu Wileńskiego AK ppor. Lech Beynar ps. „Nowina”, późniejszy znany publicysta i historyk, piszący pod pseudonimem literackim „Paweł Jasienica”. 10 listopada Szendzielarz został awansowany przez ppłk. Liniarskiego do stopnia majora. Zimę przetrwał wraz z oddziałem na terenie Obwodu AK Bielsk Podlaski. Na przełomie stycznia i lutego 1945 roku podpułkownik Liniarski mianował „Łupaszkę” komendantem partyzantki Okręgu Białostockiego AKO a 5 Wileńska Brygada stała się oddziałem dyspozycyjnym Komendy AKO.

W początkach kwietnia 1945 roku nastąpiła mobilizacja Brygady w okolicy wsi Oleksin w powiecie Bielsk Podlaski. Odtąd prowadzono walki z regularnymi oddziałami Armii Czerwonej i LWP, KBW, NKWD oraz grupami UB i MO. Szczególną uwagę zwracano na zabijanie agentów komunistycznych i członków PPR , którzy przez podziemie uważani byli za zdrajców. Rozbijano posterunki MO i urzędy gminne, urządzano zasadzki. W połowie maja 1945 roku Brygada liczyła ok. 200 ludzi i składała się z pięciu pododdziałów: trzech szwadronów, kompanii szturmowej i drużyny podoficerskiej. W pierwszych dniach września Szendzielarz otrzymał rozkaz rozformowania swojego oddziału, liczącego wówczas ok. 300 partyzantów, natomiast on sam podjął decyzję prowadzenia dalszej walki z komunistami.

W ciągu 1946 roku stan osobowy 5 Brygady nie przekraczał liczby 80 partyzantów.

W połowie sierpnia 1946 wobec wzrostu siły oddziałów komunistycznych w terenie Szendzielarz podjął decyzję przejścia w Białostockie i połączenia się z 6 Brygadą. Najprawdopodobniej w grudniu mjr Szendzielarz otrzymał od ministra bezpieczeństwa publicznego Stanisława Radakiewicza list, w którym ten nakłaniał „Łupaszkę” do rozwiązania oddziałów, a w zamian obiecywał możliwość swobodnego opuszczenia Polski. Ponowne próby kontaktu ze strony ministerstwa miały także miejsce w marcu i kwietniu 1947 roku.

Na początku 1947 roku przed wyborami do Sejmu szwadrony „Łupaszki” zostały zepchnięte do defensywy, atakując tylko od czasu do czasu. Pod koniec marca nastąpiła koncentracja oddziałów Brygady, podczas której mjr Szendzielarz zwolnił część swoich podkomendnych. Sam był ciągle gorącym zwolennikiem dalszego prowadzenia walki przeciw komunistom. Stan oddziału zmalał do ok. 40 ludzi. Ostatecznie po rozmowach z niektórymi byłymi podkomendnymi, m.in. z Pawłem Jasienicą, „Łupaszko” zaprzestał czynnej walki zbrojnej i postanowił powrócić do cywilnego życia.

Próba powrotu do cywilnego życia

Pod koniec kwietnia 1947 roku udał się na Śląsk, gdzie schronił się w młynie nieopodal wsi Królowa. Wobec zagrożenia aresztowaniem wkrótce przeniósł się do Zakpoanego. Przez cały czas utrzymywał przez łączników kontakt z 6 Brygadą. Przekazywał „Młotowi” ogólne wytyczne dotyczące dalszej działalności bojowej oraz informował o sytuacji w kraju i rozkazach płynących z komendy Okręgu Wileńskiego AK.

W czerwcu 1948 roku UB rozpracowało i rozbiło Okręg Wileński AK. W rezultacie 30 czerwca 1948 roku w Osielcu pod Szendzielarz został aresztowany. UB wpadło na trop Szendzielarza, gdy podczas penetracji mieszkania Wandy Minkiewicz przechwyciło kartkę pocztową adresowaną z Poronina  Obława była ściśle utajniona, UB pozornie szukało niezidentyfikowanego góralskiego rozbójnika. Gdy niczego niepodejrzewający Szendzielarz wyszedł przed swoją chatę, został natychmiast otoczony przez funkcjonariuszy bezpieki i aresztowany.

Symboliczny grób mjr Zygmunta Szendzielarza ps. „Łupaszka” w Panteonie – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.

Natychmiast po aresztowaniu, „Łupaszko” został przewieziony do Warszawy i osadzony w więzieniu przy ul. Rakowieckiej. Przebywał tam 2,5 roku, do 8 lutego 1951 roku, był torturowany. 23 października 1950 roku rozpoczął się proces byłych członków Okręgu Wileńskiego AK.

Szendzielarz nie zaprzeczał swojemu udziałowi w podziemiu antykomunistycznym ani nie poprosił o łaskę. Wszyscy, oprócz kobiet, zostali skazani 2 listopada 1950 r. przez sędziego Mieczysława Widaja na wielokrotną karę śmierci. Szendzielarz osiemnastokrotnie.

Wyrok wykonano 8 lutego 1951 roku w więzieniu na Mokotowie. Ciało zostało pochowane w tajemnicy w nieznanym przez lata miejscu.

Publicystyka i historiografia okresu PRL przedstawiała negatywnie obraz „Łupaszki”. Zarzucano „Łupaszce” akty zabójstw dokonanych rzekomo na jego rozkaz na obszarze Białostocczyzny i Podlasia. Fałszywe oskarżenia Szendzielarza powtarzano przez cały okres PRL. Postać „Łupaszki” została wykorzystana przez Władysława Gomułkę w 1968 roku, podczas wypadków marcowych,  gdy w publicznym przemówieniu atakował Pawła Jasienicę – adiutanta majora Szendzielarza z okresu białostockiego. Dopiero po roku 1989 zaczęły powstawać rzetelne prace historyczne ukazujące postać „Łupaszki” i jego skomplikowane dzieje. Nadal jednak podejmuje się temat zbrodni, jakich mieli dokonywać podkomendni Szendzielarza na polskiej, białoruskiej i żydowskiej ludności cywilnej, dyskutowana jest też kwestia jego odpowiedzialności.

1 października 1993 roku orzeczeniem Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie została unieważniona większość ciążących na Szendzielarzu wyroków śmierci, a 10 grudnia w wyniku apelacji do  Sądu Najwyższego reszta tych wyroków.  W 2006 roku Sejm RP uczcił rocznicę śmierci „Łupaszki”, przyjmując w tej sprawie specjalną uchwałę. 30 czerwca 2008 roku odbył się uroczysty, symboliczny pogrzeb Szendzielarza na Powązkach. Tablica upamiętniająca znajduje się w  Kwaterze na Łączce tego cmentarza.

Odznaczenia

Za udział w wojnie obronnej 1939 roku został odznaczony Krzyżem Virtuti Militari V klasy. W styczniu 1944 roku Szendzielarz został odznaczony Krzyżem Walecznych . 25 czerwca 1988 roku prezydent Polski na Uchodźstwie w uznaniu wybitnych czynów w czasie wojny nadał mjr. Szendzielarzowi Krzyż Złoty Orderu Virtuti Militari.

P