Przekazywany z pokolenia na pokolenie. Towarzysz ludzkiego życia od narodzin aż po śmierć, nieodłączny atrybut obrzędowości rodzinnej i dorocznej. Ręcznik obrzędowy – jeden z ważniejszych przejawów kultury mieszkańców Bielska Podlaskiego i okolic.

Ze swoim niepowtarzalnym zdobnictwem jest reliktem świadczącym o bogactwie naszych terenów i mówiącym o obyczajowości tutejszej ludności. Jeszcze w latach 40., 50. i 60. ubiegłego wieku młode dziewczęta wyszywały do kilku ręczników z przeznaczeniem na posag. Pas samodziałowego lub fabrycznego płótna, nawet do ponad 3 metrów długości, zdobiły haftem krzyżykowym lub płaskim. Do krótszych boków doszywały misternie wykonane koronki szydełkowe o ornamencie kwiatowym lub geometrycznym. Taki ręcznik był przekazywany z pokolenia na pokolenie. Stanowił element obrzędowości rodzinnej, jak i dorocznej mieszkańców gminy. Towarzyszył człowiekowi w jego życiowej drodze – obdarowywano ręcznikiem podczas chrztu nowonarodzone dzieci, był obecny na ślubie i weselu, zdobiono nim święte obrazy – ikony, a na końcu wkładano go do trumny. Ponadto obwiązywano nim przydrożne i cmentarne krzyże.

Śladami ręcznika ludowego gminy Orla

Trudnego zadania ocalenia tradycji ręcznika od zapomnienia podjęli się bielscy muzealnicy. Właśnie dobiegła końca realizacja projektu naukowego „Śladami ręcznika ludowego gminy Orla” realizowanego przez pracowników Muzeum w Bielsku Podlaskim Oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku. Działania prowadzone w jego ramach to kontynuacja badań naukowych rozpoczętych w 2015 roku w gminie Bielsk Podlaski oraz późniejszych w gminie Boćki, Brańsk, Rudka i Wyszki.

Efekty żmudnej pracy badaczy można było poznać podczas uroczystej gali, która odbyła się 12 grudnia 2019 r. w sali widowiskowej Gminnego Centrum Kultury w Orli. Tam też zaprezentowano projektowy „Katalog ręczników ludowych gminy Orla” oraz otwarto wystawę „Ręcznik ludowy gminy Orla”.

Realizatorzy projektu dotarli do 24 miejscowości w gminie Orla

Badacze odwiedzili: Antonowo, Czechy Zabłotne, Dydule, Gredele, Gregorowce, Koszele, Koszki, Kruhłe, Krywiatycze, Malinniki, Mikłasze, Moskiewce, Oleksze, Orla, Paszkowszczyzna, Pawlinowo, Reduty, Spiczki, Szczyty Dzięciołowo, Szczyty Nowodwory, Szernie, Topczykały, Wólka i Wólka Wygonowska.

„Kiedy byliśmy nastolatkami, to uczyliśmy się wyszywać. Mnie nauczyła ciocia. Każdy starał się, żeby mieć ręczniki, obrusy wyszywane. Ręcznik zawieszano na ikony. Używano go podczas wesela” – wspomina Maria Sawicka.

Na terenie gminy Orla sporządzono dokumentację 436 ręczników

„Najstarsze z nich pochodzą z początku XX w. – to dwie sztuki wyszyte w Wólce między 1900, a 1905 rokiem. Niewiele młodszy jest ręcznik datowany na lata 1908/1909, który wykonano na Syberii, a odnaleziono w Moskiewcach. Kilka ręczników pochodzi z 1917 roku. Z kolei najmłodsze, na które natrafili badacze, wykonano i odnaleziono w Topczykałach. To dwa ręczniki autorstwa tej samej kobiety, pochodzące z 2019 roku” – opowiada Alina Dębowska, kierownik Muzeum w Bielsku Podlaskim.

Imponujące wrażenie robi również ostateczna baza danych ręczników ludowych zawierająca kompleksowe informacje z gminy Bielsk Podlaski, Boćki, Brańsk, Rudka, Wyszki oraz Orla. Zapisano w niej 1339 ręczników. Każdy z nich jest opisany w blisko czterdziestu aspektach. To ogrom danych pozwalających dokonywać analiz naukowych pod różnym kątem.

Działanie dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury oraz ze środków Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podlaskiego.